кізілерні, холға алып, тоғынңаң орыннарына турғызарға кирек полған; пеер ідӧк палығлатхан чааңылар кил турғаннар; мында арачыпаныс фондын чыған- нар; Тверь, Курск паза пасха даа областьтарның ыырңыдаң позыдылған районнарына азахха турып апарға попысханнар, Карепьскай, Воронежскай паза даа пасха фронттарнаң шеф хабазиин сыбыра тут парғаннар. Тып ис-тыс пілбеен, аның сағыссырастары кӧп попған, хайзыпары прай ипчілернің, саарбахтарның, апсахтарның иңнілеріне артыпғаннар. Оларның кӱстенізі сыптаанда Хакасия чаа чыплары тузында чир-суубысха 3 миллион тонна артиинаң тас кӧмір, 1,2 миллион кубометр ағас, кӧп ӧңніг паза арам учурачаң металл ызыбысхан, чаачыпарға кип-азах, тим-тиріг, 7 муңӌа ат, 235 муң тонна артиинаң тоңас, 20 муң тонна ит, 50 муңча тонна сӱт паза пасха даа ас-тамах пирген. Арачыпаныс фондына 115,5 миллион салковай ахча, лір миллион пуд артиинаң тоңас чыып пирген. Тыл чааның прай аар-чӱгіне сыдасхан. Андағ тылнаң чиңіс тутпасха чарабас попған. Тыпның илееде істенчіпері хазнаның пӧзік сыйыхтарын апғаннар. Оп санда попғаннар: шахтерпар Арчимаев Михаил Владимирович, Копылов Михаил Иванович, Коченаев Александр Арефьевич; метаплургтар Белоусов Дмитрий Михайлович, Д ем е ню к Василий Иванович, Зыков Роман Семёнович; тимірчопчылар Дрёмов Трифон Емельянович; копхозниктер Васипягин Сергей Моисеевич, Карпов Яков Ананьевич, Разумова Марфа Филипповна; ӱгретчіпер Абоимова Мария Васильевна, Зырянова Клавдия Семёновна, Пчелова Антонина Спиридоновна, Чичинин Ефим Федотович; істенчілер де- путаттарының областьтағы Соведі топдыркомының кнезі Межеков Николай Павлович. Тылның кӱст іг полызиин кӧріп, Ада чир-суубыстың арачылағңылары ыырчыдаң тоғыр чалтанмин парғаннар, тыннарына даа айабин. Хакасиядаң чааға парған 20 муң артиинаң чааңы, алай ба прай парғаннарның пір ӱстігңе чардығы Тӧреен чир-суубыстың пос хонығы паза аарластығ ады ӱчӱн поста- рының чуртастарын пир сапғаннар. Анзы упуғ чідіріглер попғаннар. Попған на кізінің чуртазы паалачаа даа чох аарлығ нооза. Аннаңар Илбек Адалығ чаада прай па кізі чідірігпері кирек попбаан тіп чоохтарнаң чараспасха чарабас. Пістің командованиенің полған на алчаазы ӱчӱн піске кізі ханынаң паза чуртазынаң тӧпирге кипісчең. Чаа аннаң пасха тӧлегні піпбинче. Ачырғастығ, че кӧні чоохтирға кирек, чаада чат хапғаннарның санын прай піс сағамғы тусха читіре хап-орта піпбинчебіс. Хумартхы сағызыбыста читіре санға алылбаан орыннар ам даа халча, аны топдыразынаң санап алары уғаа сидік кирек. Иң пастағызын анзы сағба чох парыбысхан чаачыларға теелче. Хайда олар чат хапғанын, сӧӧктері чыылған ма апай чыыпбаан ма, пірдеезі пілбинче. Орта чоохтапчалар, оларны Тӧреен чир-суубыс ӱчӱн чаалазығлар- да чат хапғаннар тіп санирға. Мынңа чылпар иртіп парғанда, оларның чааңы ӱлӱзі пасха полған полар тіп чоохтирға сидік. Ада чир -суғ арачыпағчызы — ол историяа даа, политикаа даа, чонның сағыс-чӱреене дее теепчеткен оңнағ полча. Орыс чонның кип-чоохха кірген апыптары тузынаң сығара андағ арачыпағчыны чонда аарлачаңнар, тӧреен чирін, ӧбекелері хомдазын, позының семьязын оп арачылаан тіп. Чонның хылии-кибірі хазых тудыпчатханын позының историязына чон хайди сынңых турысчатханынаң синеӌең попғаннар. Мындағ чахсы сағыныстығ кибірлерге тудынып, 1990 чыпда Тиксі Союз- тың «Хумартхы» тіп книгазы тимнеліп пастапған. Декабрь айда 1992 чылда «Хумартхы книгаларын» тимнеп, сығарңаң сурығлар Россия Федерациязы Правительствозының чыылиинда ӧнетін ӱзӱрілгеннер. Апрель айда 1990 чылда Хакас республиканың Хумартхы Книгазы тимнеліп пасталған. 'Тоғынңаң группаның пастағы устағчызы, Ипбек Адалығ чааның араласчызы, краевед Глазков Михаил Данилович пу книганы тим- нирінде улуғ тоғыс ит салған. Ол кинетін ӱреп парған соонда аның оой нимес тоғызын узаратхан Юшков Михаил Федотович. Пу аарлығ киректе аның ӧткін попысчылары полғаннар тоғынчаң группаның чпеннері Узжина Галина Андреевна, Юшкова Тамара Кузьминична. Пеер ідӧк салым хозым иткеннер Шестаков Иван Спиридонович, Селявина Мария Иннокентьевна (Шира райо11
RkJQdWJsaXNoZXIy MTE4NDIw